O pojavi i porijeklu etničko-vjerske jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini postoje dovoljno pouzdani pokazatelji, podaci i radovi. Pojava te zajednice u ovoj sredini vezana je neposredno s pitanjem opstanka njenih pripadnika koji je bio ugrožen u njihovoj ranijoj hiljadugodišnjoj domovini na Pirinejskom poluostrvu u posljednjim godinama (1492-1498) petnaestog stoljeća naše ere. Čuvajući svoju religiju, svoje tradicije, kulturu i svoj identitet i bježeći ispred brutalnosti španske inkvizicije i iz Portugalije u gotovo sve zemlje Evrope, Jevreji su naišli na najširokogrudniji prijem u Turskoj carevini. […] Ranije upoznati sa takvim raspoloženjem Jevreji sa Pirinejskog poluostrva u masama su prelazili u tursku carevinu i u njoj se potpuno širili u sve njene pokrajine, veće i manje gradove. Tim putem dospjeli su oni od Carigrada preko Soluna i Skoplja, dijelom preko Bugarske (a nešto preko Italije i Dalmacije) i u najzapadnije dijelove tadašnje turske imperije, pa prema tome i u Bosnu i Hercegovinu, odnosno u Sarajevo. […]
Austrija je zatekla u Bosni i Hercegovini oko 3.000 Jevreja – samih sefarada. Zvanični popis stanovništva izvršen 1879. godine pokazao je da u Bosni i Hercegovini živi ukupno 3.426 Jevreja, od kojih u gradu Sarajevu 2.077, ostali u 14 drugih gradova i varošica, što je odgovaralo stvarnom tadašnjem, odnosno ranije približno utvrđivanom stanju. Turski zvanični popis 1851. godine je, naime, govorio o postojanju 2.000 jevrejskih duša u Bosni i Hercegovini. […]
U ovom su se vremenu (1878.-1918.) u Bosni i Hercegovini formirale i druge jevrejske zajednice i opštine pored onih starijih, ranije pomenutih (u Sarajevu, Travniku i Banjaluci). U Sarajevu i Banjaluci će sada uporedo postojati po dvije – sefardska i aškenaska bogoštovna opština, u drugim mjestima po jedna. […]
Iako će njihova uloga u oblasti proizvodnje i naročito prometa biti najuočljivija, karakteristična je činjenica da to nije bio isključivi domen njihovog aktivnog privrednog angažovanja. Još od turskog vremena, a sada daleko više, biće među bosansko-hercegovačkim Jevrejima zastupljene i druge profesije. U nekim od njih bili su oni veoma dugo jedini izraziti zastupnici i eksperti, kao na primjer, u medicini i farmakologiji, kao mjenjači, finansijski i računski stručnjaci itd. I u pojedinim zanatima ranije najpoznatiji (u limarskom i drugim), biće sada zastupljeni u sve većem broju i u mnogim drugima. […]
Taj privredni polet, kao i drugi objektivni uslovi, našli su odraze u činjenici da se ukupan broj Jevreja u Bosni i Hercegovini, do kraja austrougarskog perioda, u odnosu na njegov početak, povećao za više od tri i po puta. U Sarajevu je procentualan rast broja njegovih građana od popisa 1879. do popisa 1910., izuzev kod stanovništva rimokatoličke vjeroispovijesti, kod Jevreja bio najveći – 208%. To, razumije se, nije bio samo prirodni priraštaj, nego i onaj nastao usljed naglog doseljavanja u kome je dominirao broj od oko 3.500 doseljenih Aškenaza. […]
Ali, u ovom je periodu zabilježena i jedna, ranije u manjoj mjeri prisutna, a sada veoma vidljiva pojava, koja će svojim prisustvom i posljedicama imati velikog odraza na dalji sveukupni, pa i vjerski život jevrejske zajednice, na život porodice i pojedinaca. Radi se o sve izrazitijoj socijalnoj diferencijaciji, čija je osnova ležala, osobito kod Sefarda, u njihovoj slojevitoj društvenoj strukturi i čije je napredovanje, brzo i galopirajuće, proisticalo iz samog društvenog sistema i naglog, skokovitog privrednog razvitka.
[…]