Publicistika

        U ovoj rubrici su na jednom mjestu okupljeni i elektronski obrađeni najznačajniji publicistički radovi Monija Fincija koji su bili objavljivani po časopisima i zbornicima. Razvrstani su u tri veće tematske skupine kronološkim redom: najprije pripovijetke nastale prije Drugog svjetskog rata, potom knjige i tekstovi o NOB-u i radničkom pokretu, te na kraju radovi posvećeni Jevrejima Bosne i Hercegovine.

        Moni Finci je još kao vrlo mlad objavljivao kratke priče na tzv. judeo-španjolskom, tj. ladino jeziku, a kasnije i posebno angažirane, nagrađivane pripovijetke na srpskohrvatskom. Rat i odlazak u partizane donekle mijenjaju taj razvoj, premda čak i njegovi krnje sačuvani ratni izvještaji i nadalje, pored revolucionarnog, odaju literarni naboj. Poslijeratna aktivnost Monija Fincija usmjerena je na izgradnju kulturnih institucija zemlje, tako da je svoje literarne sklonosti zanemario i gurnuo u stranu kada je došlo vrijeme da se svojim radom posveti idejama koje je u tim tekstovima zastupao. No, bolje je reći da je književnoj formi ostao vjeran uporedo, tj. utkao ju je u svoj publicistički opus, u obliku ratne reportaže i memoarske književnosti – a u kasnijoj životnoj dobi vratio se i formi pripovijetke, kako, na primjer, svjedoče tekstovi U Bosutskim šumama ili Izlazak, 1941.

         Drugi svjetski rat i odlazak u partizane mijenjaju taj razvoj, premda čak i njegovi krnje sačuvani ratni izvještaji odaju pored revolucionarnog i literarni naboj. Poslijeratna aktivnost Monija Fincija usmjerena je na izgradnju zemlje, tako da bi za njega moglo vrijediti gotovo isto ono što je i jedan veliki literata bliskog svjetonazora tvrdio za svoj rad: svoje je literarne sklonosti zanemario i gurnuo u stranu kada je došlo vrijeme da se svim svojim bićem posveti onome što mu je bilo važnije – da se idejama koje je u tim tekstovima želio zastupati posveti svojom borbom i svojim radom. No, one će se vratiti i u literarnoj formi, makar i u skromnom obimu i tek pred kraj Fincijevog života, kako, na primjer, svjedoče tekstovi U Bosutskim šumama ili Izlazak, 1941.

        U svom znanstveno-publicističkom djelovanju Moni Finci je najviše radova posvetio istoriji NOB-a i radničkog pokreta. Najpoznatija je njegova knjiga Na Sutjesci koja je doživjela i svoje drugo, prošireno izdanje. No, posebnu važnost imaju i njegovi prilozi historiji Jevreja u Bosni i Hercegovini, te njihovoj avangardnoj ulozi i ogromnom doprinosu zajedničkoj borbi protiv fašizma. U tom smislu su vrlo značajni njegovi tekstovi O radu u Matatji ili U avangardi društvenog progresa, no isto tako i nešto opsežniji rad Jevreji Bosne i Hercegovine.

Prijeratni tekstovi

Pripovijetke na ladino jeziku

           U svojoj knjizi o jevrejsko-španjolskoj književnosti poznati romanista i hispanolog Muhamed Nezirović spominje i rano djelo Monija Fincija pisano na ladino jeziku. U kratkom dijelu koji tome posvećuje Nezirović nam prepričava i o čemu je u tim pripovijetkama riječ, budući da je razumijevanje tog jezika danas privilegija tek nekolicine ljudi. Osim ovog Nezirovićevog dragocjenog svjedočanstva ovdje ćemo citirati i postojeće priče u cjelini, a u dogledno vrijeme možda uspjeti obezbijediti i njihov barem donekle vjerodostojan prijevod.

MUHAMED NEZIROVIĆ:
Jevrejsko španjolska književnost

Moni Finci, poznati politički i javni radnik, ogledao se kao mlad čovjek u jevrejsko-španjolskom. Rođen je 18. veljače 1914. godine u Sarajevu. Svoje kratke priče koje su izlazile u rubrici Para noče de Šabat (Za subotnju večer) Jevrejskog glasa za godinu 1933. i 1934. potpisivao je sa Moni Finci, osim u jednom slučaju, kada je svoju priču Hamorim (Magarci), potpisao inicijalima Mo-Fi.

Sarajevo, krajem 20-tih godina 20. stoljeća


Velika sinagoga – il kal grande – prije preuređenja

1933.-1934.

Moni Finci: LUS LIVJANUS DI TIJA HANUČA

(JG br. 51, 1933., str. 5)

Jevrejke su pravile katolkinjama livjanus

– Oru, stas in kaza, Oru? Sta la mama in kaza?
– Ja sta, li bezu las manus, entri, agora ja vo ajamar.
– Mi bivas, mazaloza ki mi sejas. Dizi iža, a ken tineš malatu. Es ala Blankita o a Shakitu?
– Mama li vjeni una vižita. Indevini ken ez.
– Mira Lunči, no mi arompas il mijoju pur loke . . . Va mira tu feču.
– No la gritis Oru, jo so.
– Eja es tija Hanuča? Mi seja bjen vinida. Ja mi hue dandu al korason ki moz va vinir estus dijas. Entri, komu si topa de la salud?
– Aftaha, kon la ajuda del Bendiču ja vo ijendu pur il pje. Komu sta Mošu?
– Grasjas pur la dimanda, moj buenu loris al Djo. Asenti, ja aj muču tjempu ki no mus vjeni, ja mi ez esti mada.
– I na, savis komu es, no puedu muču ravijar pur las kajis, negra di mi, ja mi izi vježa. Na, indagora esti pustu tramvaj mi ija gazijar si no me atravan. Krejis ki ja no sjentu? Ja stamus ala vižes kerida. Ja paso la mansives moestra.  Agora son modernus. Maz no ves tukadus, si metin čapejus, mus kitan burla la mansevirija di agora. Ti akordas ki ivavamus šalvaris, mi paresi un shuenju ki hue. I tuvimus todu buenu. Si bivija mi sinjor, tiju Livi, ki al otru mundu tenga buenu, no dešava alas njetas ki jevin čapeju.

[…]

LUS LIVJANUS DI TIJA HANUČA, pdf download

Moni Finci: LOS TEILIN DE LAS VIZINAS

(JG br. 3, 1934., str. 6.)

           Tija Rifkule ki la jaman la Murena i tja Blanka son dos vizinas. Una mora infrenti di la otra i di vez en vez si ečan una revada por la vintana. En simana no aj tjempu para englenijar, di maz agora ke sta el dija kurtu i jeladu. Kuandu sta buen tiempo no tjenin pasensja ki venga šabat, i empesan la inglena kuandu salin di la nugita i skapan dispues di akšam. Esta simana ja asulto il frijo i ja arikužeron maz mučas novitas. Ja no ven moldi ki venga esti šabat.

            Tija Rifkule sta bivjendu kave kon su maridu Juda i sta aspirando ki tomi Juda a maldar los perakim, i ja partjo ala vintana. La varda, todas dos tjenin muj ermozos “ćoškis”. Ken keri ki pasa ja las abistu di una ora di lonđura. Alguna vez pasan arabas, kavajus i no si sjenti loke avlan. Por esto ejas, kvandu pasa alguna araba di lenja, si metin ansina unus čijus, ki mas no si sjenti il “čuflet” dil arabadži. Naldas, ja avrin las vintanas. Tja Rifkule (la murena) si arima kon las manos al kušin, i, komu i sjempre, toma avlar la primera, para mordi ki es Kuena. Alguna vez si olvida esto tja Blanka i empesan todas dos enđunto.

–  Buen sabat, Blanka.
–  I salud i vida. Loke hue ki tardatis tantu al kal?
–  No demandis. Mi si arizvalo el pje la manjana i mi kaji, mi enbataki i komu ki no tardi? Esta negrigura ki no ečan siniza. Si disfazi la njevi avagar i ala manjana si jela. Oj stuvu muj negru di kaminar, ja mi ati trapus alas škarpas i otra vez nada. […]

LOS TEILIN DE LAS VIZINAS, PDF download

Moni Finci: UN KAMINO A BANJALUKA

(JG br. 10, 1934., str. 7.)

I

           Tija Strulača i tiju Hajmači ja stan ala idad. Lus Kavejus ja si fazjerun blankus, asta ki vjerun kazar a todos makari bivan. Agora stan alegris i kontentis. Il Bindiču ke los ajigo. Tijo Hajmači ainda va lavorandu i akomodandu čadiris vježus al čarši. El jeva čakširis, kuparan, fez, todu komu antis. Ni tija Strulača no keri sentir pur la moda, i eja jeva kurta i tukadu. Para šabat si meti alguna vez i purčul. Esta simana lis akapito una koza ke no sjenti kada dia. Lunis liz vinu karta dil jarnu i los jama ki vengan a Banjaluka.

          Tija Strulača adilantri di la Ilidža no viažo. La boda di la iža hue en Saraj. Ma komu ja lis djo la palavra, no aj otra, kali ir. La varda, eja sta muj alegri i ja empeso a parder la pasensja asperandu ki venga mjerkoles, pur mordi ki ansi entimaron de partir para no star kansos šabat. I tiju Hajmači no sta tan ripozadu. Esto ez una maravia. El tjempo asta ki kazaron a todas las fižas i los fižos no stuvjeron ansina dispansinsjozos.

        Tiju Hajmači stava asintado al minder noči di mjerkoles i ija kantando kantikas para ki li pasi la ora. I ija maldando la letra. Alkavu, kvando ja la embezo di kavesa, la deša i dizi ala mužer:

–    Strulača, va traji tras kartas đugaremus un džandar.
–    Deša star agora, no mi arompas il mijoju, no vez ki mi kali apruntar.
–    Avagar. Fin amanjana alas doz ja ti puedes aprontar mil i una vez.
–    I si tardaremus ala mašina, tu vas aser kulpanti.
–    Dizvačejati di bavažadas, va traji las kartas.
[…]

UN KAMINO A BANJALUKA, pdf download

Moni Finci: HAMORIM

(JG br. 18, 1934., str. 5-6)

         De manjana matrana abašava Mami pur la kaleža skura kon la korača debašo del brasu a tikunhacot. Il bak de la puarta se sentia sjempre en instesu punto i sjempre đusto komo la ora i resonava en los shuenjos de los vizinos durmjonkos. Mami sali ahuera dizjendu las berahot d’ alkavu inviranu kvando las strejas ja se enpesan a parder i el sol esta para salir, invjarno azi kamino pur la njeve i sjempre kamina avagar, aripozado un poko penserozo, ma komo una persona ke sta sigura en sus ečos.  I luke pensa esti buen Đidjo mi demandaraš. Sjempre una koza instesa: Por los dos fižus sujus a los kvalus jama kon un nombre enteresanti kvandu stava ravjozu o kon la šana: hamorim. Por los dos hamorim ke kedaron en kaza durmjendo sjeti shuenjos.  Kada dija kvando se torna de tikunhacot pensa: a esta vez ja se alvantarian a Tefila i nunka no sali komo penso. Esto ez la razon ke Mami kada manjana grita: hamorim en pjes, a tefila las sjeti ja son. I kada dija ensteso i del prisipju, ansina ke le entro un uzu de ečar un griu inki meti il pje ala avli: hamorim in pjes, las sjeti ja son. Esti gritu si fizu ansina đustu i en enstesa ora komo la kampana, ke el vizindadu entero dešo de merar ke oras son i kvando se sjenti la boz de Mami ja se savi: ez a punto las sjeti. De esta manera no se alevantavan solo los ižos de Mami seno todos los ke asperan laz sjeti. […]

Hamorim, PDF download

Pripovijetke na S-H jeziku

           U izdanju Jevrejske čitaonice u Beogradu 1936. godine objavljena je pripovijetka Monija Fincija Ludi Bohor kao jedna od četiri nagrađene novele. Duh novog vremena i novih ideja u njoj nije teško prepoznati. Ali utisak ostavlja prije svega stilska svježina ovog teksta i njegova originalnost. Iz završnih napomena o nagrađenim autorima doznajemo da je Moni Finci već 1934. godine učestvovao na konkursu Politike, i da mu je tu nagrađena pripovijetka Kipovi koja je u istom listu i štampana, te mu je dakle Ludi Bohor druga nagrađena pripovijetka. Zahvaljujući digitalizaciji i ta je priča sada dostupna na web-stranici Nacionalne biblioteke Srbije u izdanju Politike od 24. aprila 1934. godine na 16. strani, a ovdje je donosimo u preštampanom pdf-formatu: pogledajte ovdje

1934.

Solomon Finci: KIPOVI

          Čaršija se smrzla i zaspala. Kaldrma na njoj pretvorila se u klizavo staklo, a nebo iznad nje je stalno hladno i bledo kao mrtvac. Gole grane iskitile su se crnim vranama koje sede na njima nepomično od jutra do mraka.

          Tu, na toj čaršiji izloženi su kipovi. Ujutru, u određeno vreme, dolaze sami, zauzmu razne stavove i bulje u prazninu.

      U dućanima sede na malim tronošcima skrštenih ruku, a oni na trotoarima stoje pogrbljeni i ukočeni. Ovim visi o ramenu uže; oni prestavljaju nosače. Stoje; drvenim nogama ne tupkaju, u džepovima srasle ruke ne pomiču, no samo po koji put izgovore neku reč. Čudo tehnike!

       Kipovi dolaze neprestano. Iz dana u dan ih je više. Čim nekoga od njih izradi ta savremena tehnika, obesi uže o rame, dođe na čaršiju, ispriča svojim drugovima istoriju svoga postanka, pa onda i on bulji u maglu.

              […]

Kipovi, PDF download

1936.

Salomon Finci: LUDI BOHOR

         Po starom običaju, još od davnina, zove narod prvenca sina Bohorom. A u našem gradu opet, po nekom drugom običaju, svakom od tih Bohora dodaju nadimak: ludi („el loku“). Da, roditi se kod nas kao prvi, znači odmah zvati se Bohor, a u isto vreme, po ćefu narodnom, biti i lud. Taj nadimak dobiva svaki Bohor, on ni kriv ni dužan, i kroz ceo ga život nosi kao nevina žrtva. Nekome to lepo i pristaje. A ima i takvih koji su silom prilika i pod navalom naroda morali da popuste i da se povinuju svom udesu. Oni se odazivaju kad ih kogod nazove: „Bohor el loku“, – „ludi Bohore“. Ima Bohora koji pokazuju i poneke znake abnormalnosti. O njima se govori, na primer, da su suviše ćutljivi ili suviše govorljivi, da idu veoma brzo ili odveć polagano, da se smeju ili se ljute preko mere, da preterano tačno idu u hram, da padaju u verski fanatizam i tome slično. Jedan čovek ne bi nikad mogao da zapamti koliko može o tim ljudima da izmišlja jedan narod. A ovi ljudi kojima se prišivaju ove mane, najzad i sami poveruju da su takvi, i onda i sami oponašaju i ponavljaju te radnje bez zamerke, pa i sami prećutno veruju u svoju ćudljivost.

              […]

Ludi Bohor, PDF download

NOB i radnički pokret

1961.

Moni Finci: Na Sutjesci

(Odlomak)

            Te noći, u kojoj se nije vidio ni prst pred okom, maršuju Proleteri i Krajišnici džombovitim terenom preko gudura i svakovrsnih prepreka zelengorskog bespuća. Gusta šuma progutala je odvojene kolone, veza se stalno prekidala, jer se borci međusobno nisu vidjeli. Oni odmiču korak po korak, pipajući u mraku, posrćući i držeći se za ruke i jedan drugom za opasače. Ulaze u nerazmrsiv zelengorski čestar u kome preovlađuje smreka, svib, ljeska, jasika, žestika i drugo gusto nisko rastinje. Probijajaući se kroz grmeč oni preskaču ispovaljana stabla i trupine, na mjestima gaze potoke i glibove – savlađuju mračne, sablasne prostore. U tom probijanju nailaze i na zemljišta koja se naglo ruše; pojedinci se često okliznu i propadnu u jarugu i po desetinu metara duboku. Noge su u boraca odrvenjele i bat im se koraka samo naslućuje; nesvjestica ih hvata i dovoljno je tek da prestanu koračati pa da odmah tu, stojeći, zaspu, a mnogi spavaju i u hodu. Samo je posrtanje ljudi i lagani zveket oružja, i samo su krici prestrašenih ptica i zvijeri, i dugotrajni rafali neprijateljskih mitraljeza koji tuku nasumice u noć održavali njihovu svijest budnom.

[…]

Na Sutjesci, PDF download

1962.

Moni Finci: Dva bosanska proleterska bataljona

         Prilikom formiranja Prvog bosanskog udarnog bataljona, 13. marta 1942. godine u Srednjem, nalazio sam se u njegovom stroju kao borac i sekretar partijske organizacije njegove Prve čete. Mnogi detalji o tom značajnom događaju za istoriju ustanka u istočnoj Bosni ostali su mi do danas u živom sjećanju. Sačuvani su i neki rijetki autentični dokumenti, koji su objavljeni u sveskama Zbornika Vojnoistorijskog instituta JA u Beogradu. U njima se može naći i jedan broj dokumenata o Prvom krajiškom proleterskom bataljonu, o kome je opširnije pisano 1954. godine u knjizi ‘Krajiške brigade’. Na tome se i zasnivaju podaci i detalji, koji će biti ovdje izloženi, o istorijatu stvaranja ovih dviju istaknutih vojnih jedinica koje su odlukom vrhovnog komandanta NOPO Jugoslavije Tita od 21. XII 1941. predviđene za sastav Prve proleterske NOU brigade.

[…]

Dva bosanska proleterska bataljona, PDF download

1971.

Moni Finci: U Bosutskim šumama

          U rano, maglovito jutro 5. oktobra 1942. osvanuli smo, prozebli i zgužvani, nadomak rijeke Save. Nju samu nismo još vidjeli, ali smo je osjećali blizu po obilju vlage i hladnoće. Proveli smo dobar dio noći pri rubu savskih lugova u spletu raznovrsnog šiblja i nasup­rot ukočenog stroja neobranog kukuruza, u grupama sklupčani, svi zgrčeni, pomodrjeli i neispavani. Blistava i krupna jutarnja rosa nanizana, po svem rastinju, svakim nam je dodirom umivala lice, vlažila ruke i natapala odjeću.

      U 2. četi 1. bataljona 6. istočnobosanske NOU brigade ležim tu s Miljenkom Cvitkovićem Špancem, komandirom, i Milutinom Đurašinovićem Đurašom, političkim komesarom – stari smo već ratni drugovi i dobri znanci iz Sarajeva. Miljenko je student prava, koja nije završio zbog višegodišnjeg boravka u Španiji. Po povratku iz francuskog logora Girsa u zemlju nalazio se pod stalnom prismot­rom policije u Sarajevu, gdje su mu živjeli i roditelji. Bio je u ruko­vodstvu organizacije SKOJ-a, te smo imali česte kontakte. U početku ustanka upućen je u Krajinu na vrlo značajnu funkciju, a nakon dolaska po zadatku u istočnu Bosnu ostao je u komandi Zeničkog partizanskog odreda. Milutin Đurašinović Mile, ili Đuraš, metalski je radnik rodom sa Cetinja, iz porodice u kojoj su mu otac i brat bili takođe metalostrugari. Došao je 1932. godine iz Skoplja u Sara­jevo i tu izučio zanat u Vojnotehničkom zavodu, u kome je kasnije formirao partizansku organizaciju. Poznavao sam ga posredstvom svog druga od malih nogu Leze Perere, s kojim je on postao nerazdvojni prijatelj.

       Miljenko i Đuraš, komandir i politički komesar čete, dva su, za moj račun, sasvim različita temperamenta – prvi žustar i odrje­šit, a drugi tih i odmjeren u svim postupcima, pa se sticajem okol­nosti dobro dopunjuju. Tu je i Muhidin Šahinpašić, lijepo građen mlad momak, tek bio završio sedam razreda gimnazije kad je kao skojevac s jedva nešto više od sedamnaest godina došao u partizane. Sto puta mi je pripovjedao o svom tako reći trijumfalnom izlasku iz oslobođene Rogatice, krajem oktobra 1941, kad je s grupom mla­dih drugova autobusom otišao na front u Muslimanski bataljon Romanijskog odreda. Bio je poznat cijeloj brigadi, jer je pred stro­jem i narodom umio uvjerljivo da recituje, naročito omiljenu i aktuelnu Zmajevu pjesmu »Izdajici«. Do njega se kao mačak skupio ne mnogo stariji borac i puškomitraljezac Ibro Čolaković, hitar i oštro­uman mladić, radnik iz Zenice.

            […]

U Bosutskim šumama, PDF download

1971.

Moni Finci: Osamnaesta hrvatska brigada – oslobodilac Tešnja

         Na prostranoj i živopisnoj oslobođenoj teritoriji između rijeka Save i Usore, Vrbasa i Bosne, na kojoj je dotle dugo boravila, 11. krajiška NOU divizija se krajem juna 1944. užurbano pripremala za odlazak u Srbiju i učešće u odsudnim bitkama za oslobođenje zemlje.

     Pred polazak na ovaj daleki put preko istočne Bosne i Drine, divizija se, po nalogu Vrhovnog štaba NOV i POJ, primakla bliže rijeci Usori i njoj paralelnoj komunikaciji, koja od Banjaluke vodi za Doboj. Mjesta Kotor-Varoš i Teslić i raskršće puteva na spome­nutoj komunikaciji, Jelah, bili su u to vrijeme još uvijek posjednuti od jakih neprijateljskih garnizona.

      Dvije dobro naoružane i snabdjevene brigade 11. NOU divizije: 5. kozaračka i 12. krajiška, donedavno u stalnim uspješnim ofanzivnim akcijama na neprijateljska uporišta, naročito na okolne zna­čajne pruge i puteve, dobile su sada naređenje od štaba divizije (komandant Miloš Šiljegović, politički komesar Blažo Đuričić) da usput likvidiraju uporište Jelah i oslobode grad Teslić.

       […]

       Osamnaesta hrvatska istočnobosanska NOU brigada privremeno je boravila u centralnoj Bosni od sredine aprila 1944. godine. For­mirana je početkom oktobra 1943, poslije prvog oslobođenja Tuzle. Borački i komandni sastav brigade, raspoređen u tri bataljona, či­nilo je, pri osnivanju, ljudstvo iz Tuzle i Kreke i njihove bliže oko­line. Dobrim dijelom to je bio proletarijat tuzlanskog rudarskog ba­zena, pretežno Hrvati i Muslimani, radnici i seljaci okolnih sela. Bilo ih je dosta iz obližnjeg čuvenog Husina, u kome je brigada i osnovana, poznatog iz vremena velikog rudarskog štrajka 1920. go­dine, a ne manje i po partizanskoj četi husinskih rudara, učesnika u ustanku 1941. godine, kojoj je posvećena popularna pjesma: »Ko­njuh planinom«.

      […]

Osamnaesta hrvatska brigada – oslobodilac Tešnja, PDF download

1973.

Moni Finci: Sarajevo 1941. godine

  1. Neke napomene umjesto uvoda

          Postoje mišljenja i ozbiljne zamjerke da se ulozi, naporima i doprinosu NO pokreta i njegovih pripadnika u gradovima dosad općenito nije poklanjala odgovarajuća pažnja. To je kazano i na osnivačkoj skupštini Sekcije učesnika ilegalnog NOP-a SUBNOR-a u Sarajevu, 1969. godine, i na drugim mjestima. Doduše, takva se kritička napomena može da učini i u odnosu na cjelokupnu noviju istoriju Bosne i Hercegovine. Gotovo da nije pretjerano ako se kaže da je opseg dosad poznatih rezultata u istraživanju, naučnom osvjetljavanju i valoriziranju jedne dramatične i indikativne prošlosti kakva je, naročito, novija istorija naroda Bosne i Hercegovine u eklatantnoj nesraz­mjeri sa sveukupnošću njenih složenih pojava, izuzetnih događaja i fenomena. Taj se posao od fundamentalne važnosti dosad radio u relativno skučenim ok­virima, zahvaljujući u najvećoj mjeri entuzijastima i, često, uprkos mnogo­brojnih prepreka koje nisu bile uvijek samo materijalne prirode, niti lako premostive.

       Kad je riječ o glavnom gradu Bosne i Hercegovine – Sarajevu, ove tvr­dnje, pogotovo, imaju – u oskudnoj bilansi dosadašnjih poduhvata, radova i napisa – ubjedljivu potvrdu. Još nije, na jednom mjestu, potpunije priku­pljena i sređena ni postojeća dostupna izvorna dokumentacija, pa takav ne­dostatak i danas čini nezaobilaznu smetnju pri svakom daljem ozbiljnijem nastojanju u ovom pravcu.

[…]

Sarajevo 1941. godine, PDF download

1981.

Moni Finci: Izlazak, 1941.

     U kasno predvečerje, 29. novembra 1941. godine iznenada je kod mene izbio Vladimir Perić Valter, koga sam zadnjih dana iščekivao sa sve većim nestrpljenjem. Došao je ovaj put sa djevojkom Dušankom (Teofanović) i već po izrazu na njegovom licu mogao sam naslutiti da mi donosi dobre vijesti.

      Stajao sam te večeri zadubljen u misli gledajući kroz zamagljeno staklo niz ulicu meni toliko prisnu, kako može da bude samo kraj u kome si od rođenja živio i s njim takoreći organski srastao. Vani se spuštala prohladna noć pozne jeseni, rijetka ulična svjetla bijahu već upaljena, tragovi se života ubrzano povlačili, kuće meni dobro poznate djelovale su kao napuštene i sasvim mrtve. Nestajale su u daljini i siluete sarajevskih jasenova, jablanova, tornjeva i minareta, a obrisi Trebevića naglo uranjahu u sve gušći mrak. Nastupala je još jedna nespokojna noć u gradu u koje je sada pod prijetnjom smrtne kazne zabranjeno svako kretanje od 20 časova uveče do pet, odnosno sedam sati ujutro.

         U ovo dramatično vrijeme niko nije znao šta mu donosi dan, a pogotovo ne šta nastupajuća noć.

          […]

Izlazak, PDF download

Judaistika

1954.

               Moni Finci: Jedna burna priredba Matatje

         […]

       1941. godina zatiče „Matatju“ kao najjaču jevrejsku društvenu organizaciju i uopšte jednu od najjačih u Sarajevu – organizaciju iz čijih će se redova regrutovati veliki broj boraca protiv fašizma i za oslobođenje zemlje.

      Početkom februara 1936. godine „Matatja“ se nalazila u pripremama za godišnju priredbu. To je bila jedna od tradicija društava predratnog Sarajeva. Svako društvo istupalo je jednom u godini, i to u toku zime, sa svojim programom na svečanoj zabavi. Bili su to društveni događaji o kojima se prije i poslije zabave dugo pripovijedalo. Po interesu građana za te priredbe vidio se i značaj – uticaj društva u građanstvu. Po tome „Matatja“ još nije bila vodeća među Jevrejima Sarajeva, već druga dva društva: pjevačko društvo „La Lira“ i kulturno-humanitarno društvo „La Benevolencija“. „Matatja“ je djelovala među radničkom omladinom i ona je sve više osvajala radničke i siromašnije slojeve građana koji su u Sarajevu bili u ogromnoj većini. No, njene priredbe, naročito godišnje priredbe, bivale su sve posjećenije tako da sav svijet nije mogao ni stati u sali. Zato se davala i repriza godišnje zabave i to se desilo već nekoliko puta – a sada je repriza takođe bila u planu.

         […]

Jedna burna priredba Matatje, PDF download

1959.

               Moni Finci: Slučaj Aleksandra Šanija Salcbergera

         Želja mi je da ovaj zapis o jednom događaju kakvih je u ono doba bilo mnogo, posluži kao prilog u nastojanju da se od zaborava sačuvaju likovi onih ljudi čiji su podvizi i žrtve – dokaz o snazi i širini jedne borbe – ostali anonimni, nezabilježeni.

         Zvao se Aleksandar Salcberger. Prije rata bio je đak sarajevske trgovačke akademije i službenik u banci. Među nama je bio poznat jednostavno kao – Šani. A tako su ga iz milošte zvali i kod kuće. Bio je iz mirne i patrijarhalne građanske porodice u kojoj se dobivalo strogo moralno vaspitanje. Ljubav roditelja ispoljavala se u neprestanom brižnom odnosu prema svemu što se tiče djece, a od njihove je strane prema roditeljima bila uzvraćena stalno prisutnom pažnjom i blagodarnošću. Tri odrasla sina – Alfred, Ervin i Aleksandar – kao da su se prećutno takmičila u nježnoj ljubavi prema sijedoj majci i u iskrenom poštovanju već ostarjela i pomalo nagluva oca. Bila su ta tri sina – ponos roditelja – kao tri izrasla bora, svi već samostalni, svi obrazovani i dobro namješteni, i sva tri – rezervni oficiri. Ali njega, Aleksandra, Šanija, voljeli su svi podjednako ponajviše, kao najmlađeg; bio je i mamin mezimac.

         […]

Slučaj Aleksandra Šanija Salcbergera, PDF download

1966.

               Moni Finci: U avangardi društvenog progresa

       U ovoj prilici opravdano je učiniti jedan objektivan, makar i nepotpun, retrosprektivan pogled na položaj jevrejske zajednice Sarajeva i Bosne i Hercego­vine i njen doprinos opštoj borbi za progresivna i humana stremljenja svoje sredine, – stremljenja skopčana, u periodu između dva svjetska rata, uz velike žrtve i napore i krunisana pobjedom u odlučnom obračunu sa silama mraka i fašističke okupacije.

      To nije nužno ni u kom slučaju činiti zbog neke potrebe za golom afirmacijom tog doprinosa i njegovih protagonista, još manje zbog bilo čijeg osporavanja, čega nema, nego prevashodno iz dužnog poštovanja prema onima koji su u toj bespoštednoj borbi sagorjeli, odnosno prema samoj zajednici kao cjelini koja je u toku Drugog svjetskog rata 1941-1945. od nacističkih hitlerovskih zločinaca i njihovih pomagača – poslije gotovo četiristo godina njenog postojanja na ovome tlu – takoreći formalno zbrisana sa lica zemlje.

        O učešću u ovoj borbi i udjelu u njoj mora se govoriti najprije zbog toga što ono dokazuje način i mjeru u kojima su Jevreji ove sredine, vijekovima živeći u njoj i stasajući s njom, učestvovali u presudnom času njenog sopstvenog raspleta iz teškog sudbonosnog grča, dajući svoj obol zajedničkoj stvari i potvrđujući njim odanost sredini u kojoj su sto­ljećima, bez diskriminacije, postojali i kao građani dostojno živjeli.

       Jer, nastavljajući i razvijajući staru širokogrudu i opštečovječansku svoju tradi­ciju, ova je sredina već našla prilike i mogućnosti da ponovo afirmiše pravi odnos prema svojim sugrađanima Jevrejima, pa pojedine ulice i škole u Sarajevu danas nose imena istaknutih palih revolucionara i boraca: Benjamina Fincija, Leze Perere, Šaloma Albaharija, Pavla Goranina, Danijela Ozme, porodice Foht, Morica-Moce Saloma i drugih; u predvorju bivšeg velikog hrama – koji u izvanrednoj adaptaciji danas služi najplemenitijoj društvenoj misiji – na istaknutom mjestu stoji spomen-menora sa upečatljivim riječima zahvalnosti i priznanja; a u toku je akcija za podizanje gradskog spomen-groblja u kome će biti uklesana, imena svih poginulih boraca za oslobođenje Sara­jeva i svih Sarajlija palih u NO ratu, odnosno od fašističkog terora, među kojima preko osam hiljada jevrejskih imena. To će biti veliki i trajan spomenik i samim Jevrejima.

         […]

U avangardi društvenog progresa, PDF download

1976.

Moni Finci: O radu u Matatji

          […]

         U to vrijeme, tj. 1934. godine i dalje, u svakodnevnom životu bili su svugdje prisutni tragovi tek minule, nikad do kraja prevaziđene, duboke svjetske ekonomske krize. U Sarajevu, lišenom bilo kakve vidljivije opšte aktivnosti, izgledalo je kao da sve stoji. Najveći dio omladine mojih godina, naročito one iz srednjih stručnih škola, lutao je ulicama, zauzimao mjesta u javnim bibliotekama, provodeći vrijeme u čitanju i debatama. Mnogi su promijenili struku i zvanje i našli se, nakon niza peripetija, u administraciji, u tramvaju, na policiji, pa čak i na teološkim školama. Mlada generacija je tražila svoje mjesto pod suncem u potrazi za golom egzistencijom i svoj put u smislu životnog idejnog opredjeljenja. Potrebu za takvim opredjeljenjem nametalo je vrijeme svojim, tako reći, bezizlaznim teškoćama i nerazmrsivim protivurječnostima. U atmosferi se osjećalo da je ovakvo stanje neodrživo i da dozrijeva jedna nova situacija.

         […]

        Partijski materijal dobivali su pojedini članovi KPJ svojim putem, materijal SKOJ-a dolazio je jedno vrijeme preko Leze Perere, a raspoređivala su ga njegova dva mlađa brata. Taj materijal je potom Miljenko Cvitković (1940.) predavao meni, u paketu za sve mlađe grupe kulturne sekcije, koje smo, općenito, smatrali skojevskim.

        […]

       U vrijeme kada se spoljnja opasnost, u vidu agresivnog fašizma, nadvila nad bezbjednost zemlje i sigurnost naroda i kada je osnovna parola KPJ bila jezgrovito sažeta u dvije jasne i nedvosmislene riječi „Branićemo zemlju!“, u izvještaju prvog sekretara i pročelnika kulturne sekcije, koji je, takođe, ostao u štampi zabilježen, rečeno je, između ostalog, da je jedan od osnovnih zadataka društva da okuplja omladinu kako bi se odgajala u patriotskom duhu i, zatim, kako slijedi:

       „… Na ovoj grudi, gdje naši preci žive preko četiri stoljeća… mi osjećamo da smo u svojoj zemlji i otadžbini. Nema sumnje da će jevrejska omladina, u času kad domovina to zatraži, s ljubavlju i požrtvovanjem braniti zemlju.“

        […]

O radu u Matatji, PDF download

1978.

Moni Finci: Jevreji Bosne i Hercegovine

(1. Pojava i porijeklo, 2. Pod turskom upravom, 3. Pod upravom Austrougarske 1878-1918, 4. U Kraljevini SHS –
Jugoslaviji 1918-1941, 5. Pod okupacijom i fašističkom strahovladom 1941-1945)

       O pojavi i porijeklu etničko-vjerske jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini postoje dovoljno pouzdani pokazatelji, podaci i radovi. Pojava te zajednice u ovoj sredini vezana je neposredno s pitanjem opstanka njenih pripadnika koji je bio ugrožen u njihovoj ranijoj hiljadugodišnjoj domovini na Pirinejskom poluostrvu u posljednjim godinama (1492-1498) petnaestog stoljeća naše ere. Čuvajući svoju religiju, svoje tradicije, kulturu i svoj identitet i bježeći ispred brutalnosti španske inkvizicije i iz Portugalije u gotovo sve zemlje Evrope, Jevreji su naišli na najširokogrudniji prijem u Turskoj carevini. […] Ranije upoznati sa takvim raspoloženjem Jevreji sa Pirinejskog poluostrva u masama su prelazili u tursku carevinu i u njoj se potpuno širili u sve njene pokrajine, veće i manje gradove. Tim putem dospjeli su oni od Carigrada preko Soluna i Skoplja, dijelom preko Bugarske (a nešto preko Italije i Dalmacije) i u najzapadnije dijelove tadašnje turske imperije, pa prema tome i u Bosnu i Hercegovinu, odnosno u Sarajevo. […]

          Austrija je zatekla u Bosni i Hercegovini oko 3.000 Jevreja – samih sefarada. Zvanični popis stanovništva izvršen 1879. godine pokazao je da u Bosni i Hercegovini živi ukupno 3.426 Jevreja, od kojih u gradu Sarajevu 2.077, ostali u 14 drugih gradova i varošica, što je odgovaralo stvarnom tadašnjem, odnosno ranije približno utvrđivanom stanju. Turski zvanični popis 1851. godine je, naime, govorio o postojanju 2.000 jevrejskih duša u Bosni i Hercegovini. […]

        U ovom su se vremenu (1878.-1918.) u Bosni i Hercegovini formirale i druge jevrejske zajednice i opštine pored onih starijih, ranije pomenutih (u Sarajevu, Travniku i Banjaluci). U Sarajevu i Banjaluci će sada uporedo postojati po dvije – sefardska i aškenaska bogoštovna opština, u drugim mjestima po jedna. […]

        Iako će njihova uloga u oblasti proizvodnje i naročito prometa biti najuočljivija, karakteristična je činjenica da to nije bio isključivi domen njihovog aktivnog privrednog angažovanja. Još od turskog vremena, a sada daleko više, biće među bosansko-hercegovačkim Jevrejima zastupljene i druge profesije. U nekim od njih bili su oni veoma dugo jedini izraziti zastupnici i eksperti, kao na primjer, u medicini i farmakologiji, kao mjenjači, finansijski i računski stručnjaci itd. I u pojedinim zanatima ranije najpoznatiji (u limarskom i drugim), biće sada zastupljeni u sve većem broju i u mnogim drugima. […]

        Taj privredni polet, kao i drugi objektivni uslovi, našli su odraze u činjenici da se ukupan broj Jevreja u Bosni i Hercegovini, do kraja austrougarskog perioda, u odnosu na njegov početak, povećao za više od tri i po puta. U Sarajevu je procentualan rast broja njegovih građana od popisa 1879. do popisa 1910., izuzev kod stanovništva rimokatoličke vjeroispovijesti, kod Jevreja bio najveći – 208%. To, razumije se, nije bio samo prirodni priraštaj, nego i onaj nastao usljed naglog doseljavanja u kome je dominirao broj od oko 3.500 doseljenih Aškenaza. […]

       Ali, u ovom je periodu zabilježena i jedna, ranije u manjoj mjeri prisutna, a sada veoma vidljiva pojava, koja će svojim prisustvom i posljedicama imati velikog odraza na dalji sveukupni, pa i vjerski život jevrejske zajednice, na život porodice i pojedinaca. Radi se o sve izrazitijoj socijalnoj diferencijaciji, čija je osnova ležala, osobito kod Sefarda, u njihovoj slojevitoj društvenoj strukturi i čije je napredovanje, brzo i galopirajuće, proisticalo iz samog društvenog sistema i naglog, skokovitog privrednog razvitka.

        […]

Jevreji Bosne i Hercegovine, PDF download

1981.

Moni Finci: O socijalnoj i političkoj diferencijaciji među sarajevskim Jevrejima u razdoblju 1918-1941.

        Između dva svjetska rata Sarajevo je išlo u red tri grada (iza Zagreba i Beograda) s procentualno najvećim brojem jevrejskog stanovništva u Jugoslaviji (i do 70% u Bosni i Hercegovini). Prema statističkim i drugim objavljenim podacima, u Sarajevu je 1921. godine živjelo 7.458 Jevreja, u godini 1931. oko 8.500, da bi se doseljavanjem iz manjih mjesta i uz izvjestan prirodni priraštaj, taj broj 1940./41. popeo do blizu deset hiljada. To je činilo od 10,35% do nešto preko 12,30% ukupnog broja sarajevskog stanovništva. Zahvaljujući stoljetnim urbanim tradicijama i urođenoj preduzimljivosti njegovih ljudi, uticaj tog dijela stanovništva na privredni i kulturni, a unekoliko i na ukupni život grada bio je, u novije vrijeme, srazmjerno veliki.

         Od navedenog broja Jevreja građana Sarajeva, postotak sefarada (tj. Jevreja španskog porijekla iznosio je 85,5 – dok je manje od 14,5% pripadao aškenazima koji su došli u zemlju nakon austrougarske okupacije 1878. godine. Sljedstveno tome je i Jevrejska sefardska općina u Sarajevu spadala među najjače i najstarije u Jugoslaviji. Od osnutka u 16. vijeku, sjedinjujući u sebi brojne funkcije, ona nije igrala isključivo ulogu predstavnika vjerske zajednice, nego je posjedovala i šira obilježja i ingerencije narodnog reprezentanta. Mada su, tokom vremena, zapravo u zadnjim decenijama postojanja, takva njena svojstva postupno blijedila, nisu posve nestala sve do kraja njene egzistencije u godinama okupacije i fašističkog genocida 1941/42. godine.

      Jedna od često isticanih karakteristika ove osebujne i složene jevrejske zajednice se nalazila u njenoj široko izraženoj socijalnoj strukturi. Kulminirajući između dva svjetska rata, 1918.-1941., ona je emanirala svojevrsne društvene procese i pojave. Naglašen proces socijalne diferencijacije u pomenutom razdoblju poprima oštre oblike i značajne razmjere. Na toj se osnovi, istovremeno, rađa, razvija i ispoljava pojava političke polarizacije među Jevrejima grada Sarajeva.

         […]

O socijalnoj i političkoj diferencijaciji među sarajevskim Jevrejima u rezdoblju 1918-1941., pdf download

1984.

Moni Finci: Jevreji u zajedništvu naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine

             Prije svega, želim da pozdravim inicijativu Instituta i uvodnu riječ druga Nijaza, koji je rekao mnogo i iznio dosta dobrih misli. Ja sam spremio neke podatke koji, mislim, da mogu biti od interesa za ovu našu današnju raspravu, a i neke elemente o stvaranju zajedništva, što je i dio teme naše rasprave – zajedništvo između Jevreja i domaćeg stanovništva u našoj BiH. Ali, prije toga, dozvolite mi da dam jednu napomenu u vezi sa Španijom.

              Naime, nije se slučajno sultan, mislim da je bio Bajazit, u Carigradu, čudio upravljačima u Španiji koji se lišavaju izgonom iz zemlje visokostručnih i sposobnih ljudi kojima je njegova carevina široko otvorila vrata, garantujući im miran život i rad u novoj domovini. Radi istorijske istine i pravde, valja napomenuti da su Španci, doduše kasno, sagledali svoju zabludu. Oni su pozivali početkom 20. vijeka bosanske i sarajevske Jevreje natrag u Španiju. Mnogi naučnici iz Španije održavali su žive veze još prije prvog svjetskog rata sa Sarajevom i dolazili u Sarajevo. Naročito je naš uvaženi hispanolog i poliglot prof. Kalmi Baruh bio cijenjen i rado priman u naučnim krugovima Španije. Ja sam slučajno posjećivao jedan kurs španskog jezika koji je on održavao. Sjećam se kako nam je o tim svojim posjetama pričao. Kaže, prilikom posljednje posjete izlazi u novinama na prvoj stranici veliki naslov „Ariva Senjor Kalmi Varuh“ – dolazi prof. Kalmi Baruh. Jedna zvanična delegacija sarajevskih Jevreja prisustvovala je proslavi obilježavanja 800-godišnjice istaknutog filozofa, naučnika i ljekara Majmonidesa u Kordobi, koju je organizovala zvanična Španija. Na čelu delegacije Sarajeva proslavi je 1935. godine prisustvovao ugledni sarajevski nadrabin dr. Moric Levi i tamo na starom čistom španskom jeziku održao snažan govor.

          […]

Jevreji u zajedništvu naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine, pdf download

O nama

Moni Finci (1914-1984) bio je poznat kao borac u pokretu otpora u ratu, a učesnik u gradnji sretnijeg društva u miru.

Ovdje smo nastojali predočiti neke važne stanice njegovog života, njegovo odrastanje, stvaralaštvo i zaostavštinu.


Početna
Bibliografija
Bosna-film

Njegovi autorsko-znanstveni radovi, koji su ujedno i važno svjedočanstvo o vremenu, u rubrici Publicistika su po prvi put dostupni u elektronskoj formi, razvrstani tematski i prikazani kronološkim redom.


Muzej revolucije
Publicistika
Zbornik

About us

This website is about Moni Finci, Bosnian WW2 resistance fighter of Jewish origin, who after the war was a well-known producer, museologist, and publicist.

It consists of his shot biography, a selection of his works and some reviews of contemporaries. It is also a significant historical survey of the time he lived in.


English / Deutsch

Kontakt   info@monifinci.com

© Copyright 2023. – Moni Finci | Impresum | Izrada: ILI NET